De Nederlandse gezondheidszorg wil minder impact hebben op het milieu: de ecologische voetafdruk moet worden verkleind. Het onderwijs aan geneeskundestudenten en andere toekomstige zorgverleners gaat ook deze ambitie ademen. De planning is dat op vrijdag 4 november de Green Deal Duurzame zorg 3.0 wordt gepresenteerd en dat gezondheidsminister Ernst Kuipers en vertegenwoordigers van onder meer zorgorganisaties deze ondertekenen. In deze geactualiseerde versie van de overeenkomst is een nieuwe pijler opgenomen: onderwijs en bewustwording.

“Wij zijn er klaar voor, wij hebben een enorme drang om meer te weten over het verband tussen klimaatverandering en gezondheid en om kennis hierover te integreren in het onderwijs.” Aan het woord is vijfdejaarsstudent geneeskunde Arte Groenewegen. Met ‘wij’ doelt ze op medestudenten en zichzelf. “Vorig jaar bleek uit een onderzoek van De Geneeskundestudent, onze landelijke vereniging, dat 72 procent van de geneeskundestudenten in het medisch curriculum wil worden voorbereid op de gezondheidseffecten van klimaatverandering.”

Groene zorgprofessionals

Arte was een van de sprekers uit het UMC Utrecht tijdens het Congres Duurzame Zorg 2022 op donderdag 6 oktober. Internist nefroloog Peter Blankestijn richtte ook het woord tot de gasten, onder wie studenten, artsen, docenten, onderzoekers van TNO en ambtenaren van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, het ministerie dat de bijeenkomst in Zwolle organiseerde. Peter is niet alleen voorzitter groene zorgprofessionals UMC Utrecht, maar maakte ook deel uit van de regiegroep Green Deal Duurzame zorg 3.0.

Onderwijs

Hij vertelt: “De Green Deal Duurzame zorg is een afspraak tussen de landelijke overheid en de zorgsector om de ecologische voetafdruk van de gezondheidszorg te verminderen. Ruim 300 organisaties uit de zorg en andere sectoren, banken bijvoorbeeld, hebben versie 1 en 2 ondertekend, respectievelijk in 2015 en 2018. In de deals staan praktische doelstellingen om bijvoorbeeld minder te vervuilen en verspillen. Er is onder meer aandacht voor intensive care-afdelingen, operatiekamers en laboratoria, de drie ziekenhuisonderdelen met de meeste milieu-impact. Nieuw aan de Green Deal Duurzame zorg 3.0, die volgende maand wordt ondertekend, is dat nu het onderwijs er ook bij wordt betrokken.”

Gezondheidscrisis

De leden van de Europese Unie hebben afgesproken in 2030 55 procent minder broeikassen uit te stoten dan in 1990. In 2050 zou Europa zelfs klimaatneutraal moeten zijn. Peter: “Het is belangrijk dat de zorgverleners van de toekomst op een andere manier over de wereld en hun werk leren denken: planetary health. We kunnen niet langer beweren dat de mens zich boven in de keten bevindt en dat de natuur daaraan ondergeschikt is. Nee, wij zijn onderdeel van de omgeving, en wij zijn net zo afhankelijk van de omgeving als de omgeving van ons. Iedereen zou zich moeten realiseren, zorgverleners zeker, dat de klimaatcrisis een gezondheidscrisis is. Luchtverontreiniging kan bijvoorbeeld leiden tot luchtwegaandoeningen. En opwarming van de aarde vergroot de kans op infectieziekten.”

Merkwaardige tegenstelling

Peter sprak tijdens het congres over een merkwaardige tegenstelling. “Aan de ene kant heeft het veranderende klimaat een steeds groter effect op onze gezondheid. Het is vervolgens de gezondheidszorg die mensen probeert te genezen, want daarvoor zijn we opgeleid. Maar aan de andere kant draagt de zorg zelf bij aan het ziek maken van onze leefomgeving. We schrijven bijvoorbeeld medicatie voor die deels zijn gemaakt uit natuurlijke grondstoffen, we gebruiken water en elektriciteit en scheiden veel afval af.”

Dezelfde kwaliteit

Hoe kan de gezondheidszorg dezelfde kwaliteit blijven bieden en dit op zo’n manier doen dat het is vol te houden voor het klimaat? Het UMC Utrecht wil op dit vlak vooroplopen en andere zorginstellingen inspireren. Peter: “We kennen de noodzaak, maar zitten nog in de beginfase. Het idee is in elk geval het concept van planetary health te introduceren in het eerste jaar van onze geneeskundeopleiding en het te laten terugkeren in alle daaropvolgende blokken. Wat betekent dit nou voor zorg van patiënten met hart- en vaatziekten? Wat betekent dit voor huisartsgeneeskunde? Wat betekent het voor geestelijke gezondheidszorg? En ga maar door. Niet alleen toekomstige artsen gaan leren wat duurzame zorg is, maar ook de andere toekomstige zorgverleners die worden opgeleid in het UMC Utrecht, zoals verpleegkundigen.”

Basis van de opleiding

Peter benadrukt dat duurzaam denken niet een toevoeging aan het geneeskundecurriculum zal zijn. “Het wordt niet iets extra’s, maar juist een integraal onderdeel van de opleiding. Het is zó belangrijk, dat het de kern van onze onderwijsboodschap zal worden, de basis ervan.”

Nieuwe denkwijzen en vaardigheden

Geneeskundestudent Arte Groenewegen vult aan: “Wij als aanstaande artsen zien dat de toekomst gekleurd gaat worden door klimaatverandering en dat dit nieuwe denkwijzen en vaardigheden vraagt. Het is essentieel dat we systemisch leren enken. Daarmee bedoel ik dat we moeten beseffen dat alles met elkaar te maken heeft.”

Voedingsstoffen

Arte geeft een voorbeeld: voeding. “De hoeveelheid voedingsstoffen in onze voeding wordt onder andere beïnvloed door de concentratie CO₂ in de lucht. Een hoge concentratie CO₂ vermindert het aantal voedingsstoffen, zoals ijzer, zink en eiwitten, in onze voeding. De CO²-uitstoot die wij veroorzaken door met de auto of het vliegtuig te reizen, heeft dus via onze voeding negatieve invloed op onze gezondheid. Daarnaast zorgt het voor meer fijnstof in de lucht, wat weer het risico op longziekten, hart- en vaatziekten en zelfs vroeggeboorte verhoogt.

Tegelijkertijd zie je dat een duurzame keuze vaak ook een gezonde keuze is. De fiets pakken is goed voor beweging, zorgt voor minder CO₂-uitstoot en minder fijnstof in de lucht. Meer gezondheidsvoordeel voor mens en aarde dus.”

Nieuwe waarden

Arte is medeoprichter van de CO2-assistent. Dat is een studenteninitiatief met als doel duurzaamheid en klimaatverandering een plek te geven in geneeskundecurriculum. “Tijdens het congres heb ik Nelson Mandela geciteerd: education is the most powerful weapon you can use to change the world. De kracht van het onderwijs van vandaag is dat we hiermee de zorg van morgen kunnen maken. Met onderwijs kunnen we nieuwe waarden creëren, zoals zorg waarin de relatie tussen mensen, dier en natuur meer geïntegreerd is. Een brede kijk, waarbij je gezondheid niet alleen relateert aan biologische factoren, maar ook aan milieufactoren en sociaaleconomische factoren”

Stress

Met dat laatste doelt Arte bijvoorbeeld op financiële problemen. Die kunnen stress en daarmee gezondheidsproblemen veroorzaken. Ze zegt: “Veel gezondheidsproblemen zijn het gevolg van onze sociale en fysieke omgeving. Zo heeft onze sociaaleconomische status grote impact op wat wij eten en het stressniveau dat wij ervaren. Als we gezondheid echt willen bevorderen, zullen we ook deze systemen moeten aan pakken. Denk aan financiële problemen; hierdoor ervaren mensen veel stress en is er vaak minder geld voor gezonde voeding. Beide factoren verhogen het risico op gezondheidsproblemen.”

Ook buiten de zorginstelling

Arte vervolgt: “Als toekomstig arts wil ik vaardigheden ontwikkelen om bijvoorbeeld in het publieke debat mijn stem te laten horen over dergelijke thema’s. Of om gesprek te kunnen gaan met de gemeente. Artsen en verpleegkundigen staan zeer hoog in de betrouwbaarheidsindex van beroepen, respectievelijk op de derde en eerste plaats. We hebben dus een bijzondere plek in de maatschappij en mogen onze stem dan ook zeker laten horen. Gezondheid bevorderen zou niet alleen moeten plaatsvinden binnen de muren van een zorginstelling, maar ook daarbuiten.”